نگاهی به «نهج الفصاحه» و منابع آن

بسمه تعالی

نگاهی به «نهج الفصاحه» و منابع آن

1.      نهج الفصاحه،‌ مجموعه‌ای است از سخنان حضرت رسول«ص». فراهم آورنده و مترجم آن، دانشمند و ادیب فقید، ابوالقاسم پایندة نجف‌آبادی است. (متوفای شهریور1363 شمسی)

2.      از چاپ دوم به بعد این مجموعه، تغییری در آن، راه نیافته است و تاکنون ده‌ها بار توسط سازمان انتشارات جاویدان به چاپ سپرده شده است.  

در این چاپ‌ها، 2 مقدمه دیده می‌شود: مقدمة چاپ اول، در 11 صفحه، در مرداد 1324 شمسی توسط مترجم به پایان رسیده است و مقدمة چاپ دوم، در 149 صفحه است که تاریخ اسفند 1336 را در پایان خود دارد.

3.      در مقدمة اول، نام منابعی که در فراهم‌آوری این مجموعه از آن‌ها استفاده شده است، دیده می‌شود؛ ازجمله 4 کتاب حدیثی معروف شیعه،‌6 کتاب حدیثی معروف اهل‌سنت (صحاح سته)، اعیان‌الشیعة سیدمحسن امین عاملی، ناسخ‌التواریخ محمدتقی سپهر،‌جامع‌الصغیر جلا‌ل‌الدین سیوطی، کنوزالحقایق عبدالرؤف مناوی و 5 کتاب دیگر از اهل‌سنت. آن‌گونه که ملاحظه می‌فرمایید، منابع این مجموعه در یک سطح نمی‌باشند و همة‌آن‌ها از منابع دست اول نیستند.

4.      از میان این منابع، فراهم‌آورنده، بیش از همه از جامع‌الصغیر سیوطی حدیث نقل می‌کند. در نهج‌الفصاحه، بر اساس شماره‌گذاری‌های آن، 3227 حدیث دیده می‌شود که به تقریب، بیش از سه‌چهارم آن از جامع‌الصغیر و بقیة آن از دیگر منابع نقل شده است.

سیوطی در جامع‌الصغیر از بیش از 30 منبع از منابع سیروی و حدیثی اهل‌سنت نقل می‌کند از جمله از صحاح سته، مسند احمد،‌مستدرک حاکم، سنن ابن ابی شیبه، سنن دارقطنی، حلیة الاولیاء،سنن بیهقی،‌تاریخ خطیب بغدادی و... .

5.      ترتیب احادیث جامع‌الصغیر،‌الفبایی است. پاینده نیز در نهج‌الفصاحه، احادیث را به ترتیب الفبایی آورده است؛ ولی در پایان کتاب، پس از 2 ضمیمه‌ای که بدان افزوده است، فهرستی از موضوعات کتاب می‌آورد.

کتاب سیوطی در پی هر حدیثی، علاوه بر ذکر منبع حدیث به صحیح یا حسن یا ضعیف‌بودن آن هم اشاره دارد.

6.       چنانچه اشاره شد، در پایان این مجموعة حدیثی (نهج‌الفصاحه)، 2 ضمیمه نیز آمده است. ضمیمة اول مشتمل است بر 13 خطبه از خطبه‌های حضرت رسول«ص» و ضمیمة دوم مشتمل است بر16 تمثیل ازتمثیلات آن حضرت. در این 2 ضمیمه، پس از آوردن هر خطبه و تمثیلی، به‌جز یک جا، به منبع آن اشاره شده است. این منابع به‌جز اعیان‌الشیعه، از منابع سیروی و حدیثی اهل‌سنت است، همچون تاریخ طبری، سیرة ابن‌هشام، البیان و التبیین جاحظ، البدایه و النهایه، برخی از صحاح سته و... .

7.      مترجم بزرگوار در ضمیمة‌اول، قبل از نقل خطبةاول، مقدمة کوتاه و مفیدی بدین شرح نوشته است:

از خطبه‌های پیمبر، عدة بسیار کمی را در متون سیرت و حدیث آورده‌اند. گویا بیشتر خطبه‌های مفصل از طرف محدثان و راویان، «تقطیع» شده و  قسمت‌های آن به باب‌های مختلف رفته و درنتیجه شمارة خطبه‌های موجود، تقلیل یافته. قرائنِ مکرّر به‌دست داریم که بسیاری کلمات کوتاه و روایت‌های مختصر، جزئی از خطبة مفصل بوده است؛ اما چون در خطبه‌های پیمبر فقرات کلام از یکدیگر استقلال داشته و هر یک مربوط به موضوع دیگر بوده، کار تقطیع‌کنان آسان شده است و خطبه‌ها را چون عقدِ گهر که رشتة آن گسیخته، به پراکندگی افکنده‌اند. برای نمونه، این خطبه را که تقطیع شده؛ اما وحدت آن نیز محفوظ مانده است، ببینید که تقریباً همة عبارات و فقرات آن را در کتاب‌های حدیث و هم در «مجموعة ما» می‌توان یافت: «و ما لی أری حبّ الدنیا...».

8.      با همة زحمتی که مترجم متحمل شده است، این مجموعه از سهو و نادرستی در شماره‌گذاری‌ها، اعرابِ الفاظ و نیز تغییر برخی واژه‌ها در چاپ، ‌افتادگی‌ها، حذف‌ها، دست‌کاری‌ها و تفاوت‌های دستوری با دستور زبان امروز، خالی نیست؛ ازاین‌رو، کتاب نیازمند تصحیح و ویرایش جدید است. اینک، ‌نمونه‌هایی آورده می‌شود:

در برخی جاها کلمة «شیء» شیئ نوشته شده است. در حدیث 55 به‌جای «إلَیْهِما» إلیهم و در حدیث 116 به‌جای «موقنون» مؤمنون و در حدیث 159 به‌جای «بِعَبید» بعبد آمده است.

در حدیث‌های 312 و 593 کلمة «لِله» و در حدیث 652 جملة‌«ولایمسی إلا غنیاً» پس از جملة «فلایصبح إلا غنیاً» نیامده است.

در حدیث 688 (که به اشتباه687 چاپ شده است) به‌جای «حظر» و «یحظر» خطر  و یخطر دیده می‌شود. حدیثِ بعد از حدیث 1331 شماره ندارد. حدیث‌های 1333 و 2477 و 2655 هر کدام دو شماره دارند.

دربرخی قسمت‌ها، عبارت جامع‌الصغیر، نادرست چاپ شده است. مترجم، همان را نقل و ترجمه کرده است. بااین‌که در منبع جامع‌الصغیر، صحیح آن عبارت دیده می‌شود. (ازجمله حدیث 838).

ترجمةحدیث 3019 هم نادرست است.

در حدیث‌های ذیل، یا ادامة حدیث نیامده یا از وسط حدیث جمله‌ای حذف یا حدیث، دست‌کاری شده است: 772، 787، 929، 935،984،1043، 1053، 1120، 1169، 1387، 1388، 1410، 2061، 2089، 3165 و... .

در صفحه 312 نهج‌الفصاحه شمارة 1484 درست است نه شمارة 1474. در صفحه بعد هم شمارة 1486 صحیح است.

9.      در ارتباط با نهج الفصاحه چند کار انجام یافته است:

از جمله حسین ردایی آملی تقریباً بر اساس همان فهرست موضوعی پاینده، کتاب را با ترتیب موضوعی (نه الفبایی) با ترجمه‌ای متوسط، توسط انتشارات نسیم حیات، قم در سال 1385 به چاپ رسانده است.

کار دیگر توسط غلام‌حسین مجیدی انجام یافته است. ترتیب این کار هم بر اساس موضوعات کتاب است؛ اما 2 امتیاز دارد: یکی این‌که موضوعات این کتاب ریزتر شده و بیشتر است و دیگر این‌که احادیث آن از 107منبع، استخراج شده است. در کار غلام‌حسین مجیدی منبع عمده، کنزالعمال است. کنزالعمال بسیار فراگیرتر از جامع الصغیر است و روشن است که کنزالعمال در دسترس پاینده نبوده است. مجیدی در بیشتر موارد برای هر حدیث، بیش از یک منبع آورده است. بر حسب شماره‌گذاری پاینده، احادیث نهج‌الفصاحه 3227 عدد است؛ ولی مجیدی چون احادیث را موضوعی آورده به‌ناچار برخی موارد یک حدیث، یکی دوبار تکرار می‌شود. از این رو، شمارگان احادیث مجیدی به 6656 عدد می‌رسد. این کتاب در سال 1379 در 2 جلد توسط مؤسسة انصاریان للطباعة والنشر بدون ترجمة فارسی چاپ شده است. نام هردو کتاب (کتاب ردایی و کتاب مجیدی) هم نهج الفصاحه است.

10.  نکته پایانی اینکه مقدمة طولانی دوم نهج‌الفصاحة پاینده، حاوی مطالب مفیدی از زندگی پیامبر اکرم«ص» و سیر تدوین حدیث و... است که در مجال دیگری باید بدان پرداخت. والسلام

اسفند1393، محمود واحد